DİL VE KÜLTÜR (Suat Yakup BAYDUR)
Konuştuğumuz, anlaştığımız, bilgiyi aktardığımız, güzellikleri
paylaştığımız “dil”imiz. Doç. Dr. Suat Yakup Baydur da “Dil ve Kültür” adlı
kitabında dilin yapıtaşı sözcüklerden ve dilin bir kültür taşıyıcısı oluşundan söz ediyor.
Kitap, bir öğretmen arkadaşın hediyesi. Aslında okuduğum her
kitap burada yer almıyor; ancak bu kitabı - daha önce okumuş olmama rağmen - hemen
gözden geçirip listeye ekledim. Neden mi? “İsa Yazmaları” ve “Daire’ye Dair”
adlı kitaplarda sözcüğün kökeni ile ilgili alıntıları aktarırken fark ettim ki benliğimiz,
kimliğimiz, kültürümüzün aktarıcısı dilimiz ile ilgili böyle bir kitaba yer
vermemek olmaz. Günümüzde teknolojinin de etkisiyle pek çok kişi “dili
istediğim gibi kullanır, istediğim gibi yazarım” demekte. Tabii ki bu bir
tercih meselesi. Ama “binlerce yılın” birikimini, alt yapısını, gelişimini yok
saymak “Türkçe”mize saygısızlık gibi geliyor bana. “yanlış da yazarım yalnış da” diyen bir kişi çoğunlukla farkında
bile olmadan Türkçe’mizin taşıyıcı gücünü olumsuz yönde etkiliyor. Çünkü yanlış sözcüğü yanılmak’tan türemiştir. “Ne fark eder ki” dediğinizde kültür
köprüsünün taşıyıcı ayaklarına bir çentik atmış oluyorsunuz. Herkes bir çentik
atınca da…
Bunlar pek de gözümüze çarpmayan, “Aman n’olacak canım” dediğimiz hatta
sevimli bulduğumuz kullanımlar olabiliyor çoğu zaman. Ancak uzun vadede dilimize,
kültürümüze ne kadar zarar verebileceğimizin çok da farkında değiliz sanırım.
“Ben ne yapabilirim ki!” demek yerine biraz daha özen göstersek, dikkat etsek,
bilmediğimizi öğrensek, “Aman böyle oluversin işte” demesek.
Çoğu mevzuda mangalda kül bırakmayan bizler konu
“dil” olunca epey gevşek davranabiliyoruz galiba.
“Demokrasimizin
gelişmesiyle doğduğu anlaşılan bir serbestlikle son zamanlarda meslek ve görüş
bakımından çeşitli kimselerin gazetelerde Türk dili yahut lisanı üzerine
yazdıkları makalelerle karşılaşıyoruz. Dil üzerine yazılarını okuduklarım
arasında bir filoloğun yahut bir dil bilgininin bulunmayışı bana bu eksiği
tamamlamaya çalışarak meseleyi bir filolog
olarak geniş okuyucu yığınının gözü önüne sermek kararını verdirdi. Şimdi
bu karara uyarak, hep birlikte dil meselemizi gözden geçirelim.”
Kitap “Bir Filolog Gözüyle DİLİMİZİN TUTTUĞU YOL”, “Osmanlıca-Türkçe”, “Türkçenin Yolu”,
“Türkçede Yaşayan Yunanca Sözcükler” gibi farklı bölümlerden oluşuyor. 1912-1953
yılları arasında yaşamış Baydur’un 1949-1952 yılları arasındaki gazete
yazılarına yer verilmiş kitapta. Sözcükler ve bunların kökeniyle ilgili
bilgiler bizi hem farklı coğrafyalara hem de adeta arkeolojik bir kazıya götürüyor.
Üniversite yıllarından beri etimolojiye ilgi duyduğum için “sözcüklerin
kökeni”yle ilgili bu kitabı da beğeniyle ve ilgiyle okudum. Siz de bu konulara
ilgi duyuyorsanız kitap hoşunuza gidebilir. Ancak bazı yazılardaki ayrıntıları
ve açıklamaları yorucu ya da sıkıcı bulabilirsiniz. Her söylenene katılmamız ya
da karşı durmamız mümkün değil elbette. Önemli olan okuduklarımızı anlamaya çalışarak,
araştırarak kendi süzgecimizden geçirmek.
*
* * * *
“İngilizce
translation = ‘tercüme’ sözünün aslı olan Latince translatio’nun Türkçesi karşıya-taşıma demektir, Almanlar bunu
‘karşıya-koyma’, ‘karşıya-geçirme’ manasına gelen Über-setzung kelimesini kurarak karşılamışlardır.”
*
* * * *
“Biz
Türkler Avrupalılara yalnız teknikte, çeşitli bilim alanlarında değil, Türk
kültürü ve dili ile uğraşmakta da yetişmek zorundayız. Bugün Almanların
yaptıkları çevirmeden 80 yıl sonra Kutadgu
Bilig’i gençlerimize Türkçeye çevrilmiş olarak veremiyoruz. Bunun için bir
yirmi yıl daha beklemek bizim için pek utandırıcı bir şeydir.”
Kutadgu Bilig adlı esere daha önce "kitap pınarım"da yer vermiştim. Çeviri Reşid Rahmeti Arat'a ait. Elimdeki 1991 yılına ait 5. Baskı. İlk baskısı ise 1959 yılına ait. Yukarıdaki alıntının yapıldığı yazının 8-10 yıl sonrasında ilk çeviriye kavuşmuşuz. Dede Korkut Hikayeleri'nin de orijinal iki nüshası bulunduğunu ve bunların Dresden ve Vatikan nüshaları olduğunu hatırlatmak isterim. Yabancıların dilimize, kültürümüze gösterdikleri ilgi - sebebi her ne olursa olsun - yadsınamaz.
*
* * * *
“Batı
kültürüne ve medeniyetine bağlanalı kâtibi sekreter
yaptık, kâtib’in Arapça yazan demek olduğunu biliyoruz, sekreter’i de öğrenelim: Latince secretum ‘ayrı, gizli olan şey’dir, sır’dır, sekreter ‘sırları bilen kişi’ oluyor.”
*
* * * *
“Fransızca’da
‘imtihan’ demek olan examen ile
‘tetkik ve imtihan etmek’ demek olan examiner’nin
aslı Latince examen olup bu da terazinin dili demektir. Fransızlar tetkik ve imtihan ederken ‘tartıyorlar’,
Osmanlı için imtihan, ‘mihnet’, yani eziyet ve zahmet’tir.”
Yukarıdaki alıntıdan da anlaşılacağı üzerine toplumların dünya
görüşü, bakış açısı doğal olarak kullandığı dile de yansımakta. Bizler de
sözcükleri yanlış kullanıyor, doğrusunu öğrenmek için çaba sarf etmiyorsak bu,
toplumumuzun pek çok şeye bakış açısının değiştiğini, kolaycılığa yönelmekte
olduğumuzu anlatabilir bize. 1984 romanını okuduğumuzda “tarihi siliyorlar,
sözcüklerin anlamını daraltıyorlar” diyoruz da iş kendimize gelince
hatalarımızı görmezden geliyoruz nedense. Dil, toplumun aynasıdır bir bakıma.
Ve bu toplumda yaşayan bireyler de biziz.
*
* * * *
“Kültürce
üstün ulusların kendilerini yabancı dillerin etkilerine kaptırmadıklarını,
kültür alanında zayıf oldukları bir sırada yabancı kelimelerin istilasına
uğramış bir dilin sonradan kendisini bundan kurtarabildiğini tarih bize
gösteriyor.”
*
* * * *
“Medrese’nin ders yeri, mekteb’in yazı yeri, meşher’in teşhir yeri, mezbaha’nın kesme yeri, meksefe’nin sıklaşma yeri, medfen’in defn yeri, mesken’in iskân yeri
olduğunu, bunlara ‘ism-i mekân’ denildiğini eski aydınımız öğrenmişti. Arapça
öğrenimi görmüş eski liseli âmil’in amel’den geldiğini, amel’in ‘iş’ demek olduğunu biliyordu, bugün faktör diyen bir aydın bunun Latince facere ile bir kökten olduğunu ‘yapıcı’, ‘edici’ anlamına geldiğini
bilmiyor. Bu bize ne anlatır? Ne mi anlatır? İçine girdiğimizi söyleyip
durduğumuz batı kültüründe, eskiden doğu kültürü içindeki basamağımıza varmamış
olduğumuzu! Eskiden aydınlarımız doğu kültüründen imtihana çekilmiş olsalar
örneğin (meselâ) dokuz, on alabilirlerdiyse, şimdiki aydınlarımız batı kültürü
imtihanında iki alsalar sevinebilirler.”
*
* * * *
“Karşısına
âsâr-i atîka tertibi çıkınca eski
aydın âsâr’ın ‘eserler’, atîk’in ‘eski’ demek olduğunu biliyordu,
çünkü Arapça öğrenmişti. Günümüzün aydını için arkeoloji boşlukta asılı bir kelimedir: Onun ne demek olduğunu
bilmez, onu bir yere bağlayamaz, çünkü eski Yunanca öğrenmemiştir.”
*
* * * *
“ ‘Anadolu’nun limanları, körfezleri,
sınırları, iklimi, ayazmaları, kiliseleri, panayırları, mandıraları,
fındıkları, fesleğenleri, lahanaları ünlüdür’ cümlesinde ‘ünlüdür’den başka
bütün kelimeler Yunancadır. Sakın yeni bir divan edebiyatı dili yaratıyorum
sanmayın! Kendimi zorlaya zorlaya, oyun olsun diye bir cümle kurdum. Şimdi
bunların Hellence olduğunu göstermek gerek.”
*
* * * *
“Daha
Homeros’un İlias adlı destanında limên, Türkçenin liman sözü anlamında
kullanılıyor. Sonra eski Hellencede limnê
‘durgun su’ demek. Bugünkü Yunanlar (Yunanlılar demek yanlıştır:
Türk-Türkistan, Yunan-Yunanistan, Türk-çe, Yunan-ca diyoruz, Yunanlıca değil)
‘liman’a limin (yazılışı: limên), ‘göl’e de limni (yazılışı:
limnê) diyorlar.”
*
* * * *
“Kilisenin
aslı olan ek-klêsia eski dilde
‘çağrılarak toplanma’, ‘toplantı’ anlamına geldiği gibi ek-klêo ‘dışarı çağırmak’ demektir. Arapça ‘cami’ gibi kilise de
‘tecemmu yeri’, ‘toplantı yeri’ demek oluyor.”
*
* * * *
“Mıknatıs sözünde şehirlerimizden birinin
adının yaşadığını biliyor musunuz? Eski Yunanca’da magnêtis lithos ‘Manisalı taş’, ‘Manisa taşı’ demektir: Fındık kelimesinde olduğu gibi isim
atılmış, sıfat kalmış, magnêtês bizde
mıknatıs. Almanlarda Magnet olmuş.
*
* * * *
“Osmanlıcaya
bağlı kalırsak, gençlerimizden düzgün bir yazı beklememiz için onlara şu
dilleri öğretmek zorundayız: 1.Arapça, 2.Farsça, 3.Latince, 4.Yunanca. İlk
ikisi öğrenilmeden dünün Osmanlıcası, son ikisi öğrenilmeden de günümüzde
batının etkisi altında doğmakta olan yeni Osmanlıca, yani Fransızca ile karışan
Türkçe, doğru düzgün kullanılamaz. Kullandığı yabancı kelimelerin geldiği dili
bilmeyen aydın çok kere yanlış yapar.”
*
* * * *
“Avrupa’nın
medeniyet ve kültür alanındaki ezici üstünlüğünü gören, Avrupa kültür çevresine
girmenin kaçınılmazlığını anlayan Atatürk, birçok devrimle bizleri Asyalılıktan
kurtarıp Avrupalılaştırmaya çalışmıştır. Fakat o bizim sadece Avrupa
medeniyetinin bir taklitçisi olmamızı istememiştir. Avrupalılaşırken kendi
benliğimizi yitirmememiz, yeni girdiğimiz kültür çevresi içinde bir
şahsiyetimiz olması için dil ve tarih devrimlerini yapmıştır. Bu devrimlerle
bize dilimizin Osmanlıcadan öteye uzandığını, tarihimizin Osmanlı tarihini aşıp
çok daha gerilere dayandığını göstermiş, bize dilimize, tarihimize güvenmeyi
öğretmiştir.”
▬ ▬ ▬